Şelale ya da çağlayan, bir nehrin yatağındaki büyük bir yükseklik farkı nedeniyle suyun yüksekten düştüğü yerdir.
Bir kaynak veya kar-buz suyunun dağ yamacından fışkırarak akması şelale meydana getirebilir. Bu durumda suyun aktığı yatakla döküldüğü yatak arasında birkaç yüz metre yükseklik farkı bulunabilir. Genellikle ırmak sularının normal akışını bırakarak yüksekten döküldüğü yerlerde şelale meydana gelir. Eğer sular çok miktarda aşındırıcı madde taşıyorsa, şelalenin eteğini oyar ve duvarların parçalanarak yıkılmasına ve aşınmasına yol açar. İri döküntülerin çok az bulunduğu bölgelerde ise şelaleler görünüşlerini muhafaza ederler.
Şelalelerin en önemli özelliklerinden biri çok büyük aşındırma gücüne sahip olmalarıdır. Aşınmanın hızı, suyun düşme yüksekliğine, düşen suyun hacmine, aşağıya taşıdığı aşındırıcı maddelerin yapısına göre değişir. Çoğu zaman şelalelerin düşme hattı aşınarak, akarsu kaynağına doğru geriye kayar. Bazan da aşındırmanın yönü aşağıya yöneliktir. Böylece suların düştüğü ağız bölümü aşınarak daha yumuşak bir eğim kazanır. Şelaleler suyun döküldüğü yerde geniş ve derin çukurlar meydana getirir. Bazı durumlarda bu çukurların derinliği düşme yüksekliği kadar olabilir.
Şelalelerin yüksekliğiyle döktükleri su miktarı arasında her zaman doğrudan bir bağıntı bulunmaz. 300 metrenin üstündeki şelalelerin çoğunda dökülen su miktarı azdır. Öyle ki taban bölümünde su ancak bir çiy gibi çevreye yayılır.
Şelalelerin yeryüzündeki dağılımı düzensizdir. Temel olarak üç çeşit bölgede bulunur: Bunlar yüksek platoların kenar bölümleriyle buraları kesen büyük çatlak hatlarda; karaların iç bölümlerinde bulunan yüksek yerlerde ve kıyı bölgelerinde yer alan gevşek tortul kütleler arasındadır.
Şelalelerin meydana geliş sürelerine bakılarak üç ana grupta toplanır:
- İlki, akarsu yataklarının kırılma, buzullaşma veya başka sebeplerle değişikliğe uğraması yüzünden
- İkincisi, farklı aşınma süresi sonunda
- Üçüncüsü ise akarsu yatağının meydana gelmesi sırasında olan çağlayanlardır.
Şelalelerin sahip oldukları bu inanılmaz güç ise maalesef sonsuz değildir. Ülkemizde önemli şelalelerden biri olan Düden’de olduğu gibi zaman içinde suyun aşındırıcı etkisi ile zemin fazlasıyla aşınabiliyor ya da şelalenin suyu bitebiliyor. Böylece geriye görkemini yitirmiş şelaleler kalabiliyor.
Şelalelerden şiddetli bir şekilde dökülen sular iyon oluşumunu sağlayan başlıca doğal etkenlerden biridir. Sert bir yüzeye çarpan su moleküllerinden ayrılan elektronlar çevreye yayılırken, geride kalan pozitif yüklü su molekülleri zemin tarafından nötralize edilirler. Yapılan ölçümler neticesinde, Niagara Şelalesi çevresindeki negatif iyon sayısının 100.000 adet / cm³ değerinin üzerine çıktığı tespit edilmiştir. Yani Niagara Şelalesini dünyanın en büyük negatif iyon fabrikasıdır.
Negatif iyonlar doğanın en güçlü hava temizleyici ajanlarıdır. Havada dolaşan bakteri, virüs, alerjen, küf, mantar, kötü koku, sigara dumanı, kir gibi tüm zararlı partiküller pozitif yüklüdürler. Negatif iyonlar havadaki bu zararlı partikülleri kendine çekerek yakalayıp bir araya toplar.
Dünyanın çeşitli ülkelerinde bulunan bazı şelalelerin yükseklikleri:
- Venezuella’da bulunan Angel Şelalesi 979 m
- Güney Afrika’da bulunan Tugela Şelalesi 948 m
- Zimbabve’de bulunan Mtarazi Şelalesi 762 m
- ABD’de bulunan Yosemite Şelalesi 739 m
- Yeni Zelanda’da bulunan Sutherland Şelalesi 580 m
- Fransa’da bulunan Gavarnie Şelalesi 422 m
- İtalya’da bulunan Serio Şelalesi 315 m
- İsviçre’de bulunan Reichenbach Şelalesi 190 m
- Kanada-ABD’de bulunan Niyagara Şelalesi 49 m
Ülkemizdeki önemli şelaleler;
Uçan 1 ve Uçan 2 şelaleleri
Uçan 1 ve Uçan 2 şelaleleri Antalya’nın Serik ilçesine bağlı Kozan ve Akçapınar köyleri arasında bulunuyor. Uçan 1 şelalesi yaklaşık 85 metreden, Uçan 2 Şelalesi 60 metre yükseklikten dökülüyor.
Kapuzbaşı Şelalesi
Kayseri’nin Yahyalı ilçesi ve Aladağlar Milli Parkı’nda bulunan Kapuzbaşı (Barazama) Türkiye’nin en ilginç şelalelerinden biridir. Birbirlerine paralel akan ve yedi şelaleden oluşan bu doğa harikaları doğrudan dağın içinden fışkırıyorlar. En küçüğü 28, en büyüğü 70 metreden dökülen şelalelerin kaynağı Aladağlar’ın yüksek kesimlerindeki buzullar ve mevsimlik karlardır.
Tatlıca Şelaleleri
Sinop’un Erfelek ilçesi sınırları içinde kalan Tatlıca Şelaleleri baraj inşaatı soncunda ortaya çıkmışlardır. bu doğa harikası bölgede 30’dan fazla şelale vardır. İlk şelale ve göletin yanından sola doğru giden patika sizi diğer şelalelere götürecektir. Şelalelerin tümü için bir gününüzü ayırmanız gerekiyor. Hatta bir rehber eşliğinde şelaleleri gezmekte fayda var. Vadi boyunca yukarılara çıktıkça parkur zorlaşıyor ve bazı yerleri tırmanırken yardım gerekebiliyor. Kayalar bazen geçit vermiyor bazen kayganlaşıyor.
Kurşunlu Şelalesi
Şehir merkezine yaklaşık 18 kilometre mesafedeki Kurşunlu Tabiat Parkı irili ufaklı gölet ve şelalelerden oluşuyor. Parkın hemen girişinde, merdivenlerle ulaşılan en yüksek şelale 10 metreden dökülüyor. Hemen yanından başlayan yürüyüş patikası, sık ağaçların ve yemyeşil bitki örtüsünün arasında ilerliyor. Kanyonun aşağısına doğru ufak şelaleler, göllerin arasından küçük ahşap köprüler ve bitki tünelleriyle tekrar büyük şelaleye bağlanıyor.
Ciro Şelalesi
Ciro şelalesi Altıparmak Dağları’nın arasında kalmış ve çok fazla bilinmeyen muhteşem bir şelale. Artvin’in Yusufeli ilçesine bağlı Özgüven köyü sınırları içinde. Birkaç basamak halinde tam 165 metreden dökülen Ciro Şelalesi Türkiye’nin en uzun şelalesi.
Maral Şelalesi
Karçal dağlarından gelen suların oluşturduğu Maral şelalesi Artvin’de.. Şelaleye, Camili köyü merkezinden yürüyerek 2.5-3 saatte gidiliyor.
Tortum Şelalesi
Erzurum’un Uzundere ilçesinde bulunan Tortum Şelalesi, Türkiye’nin ve Avrupa’nın en büyük şelaleleri arasında yer alıyor. Yüksekliği yaklaşık 50, genişliğiyse yaklaşık 30 metre. Şelale bazen çok yüksek debiyle akıyor, bazen de neredeyse su yokmuş gibi. Bunun nedeni 1960 yılında Tortum Gölü’nün çıkışına yapılan bir hidroelektrik santralı. Barajdan su az bırakıldığında şelaleden de su az akıyor.
Muradiye Şelalesi
Van’ın Muradiye ilçesi sınırları içinde bulunan Muradiye Şelalesi, Avrupa’nın da önemli bir değeri. Bendimah Çayı üzerinde bulunan şelale 20 -23 metreden dökülüyor. Genişliği 80 metre civarında. Çok soğuk havalarda bazen donan şelalenin buz kesmiş hali de olağanüstü bir görüntü sunuyor.
Fotoğraflar: Şevki Silan
Text Kaynak: İnternet Genel